فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 78 (بهار 1398)

اصلاح مرزهای غربی و شمالی و بازستاندن سرزمین‏های ازدست‏رفته یکی از آمال ایرانیان در پایان جنگ جهانی اول بود. وزارت امور خارجه ایران به عنوان دستگاه دیپلماسی و همچنین حافظه تاریخی ایران تلاش کرد علی‏رغم ناتوانی مفرط و ویرانی کامل ایران در پایان جنگ اقداماتی هرچند ناموفق در اصلاح مرزهای ایران انجام دهد، یکی از آن اقدامات اعزام ماموران ویژه با دستورالعمل‏های لازم به نواحی پیرامونی ایران بود؛ ازجمله دیپلمات‏های مبرز آن روزگار موید حضور است، وی سعی داشت در چارچوب دستورالعمل‏های وزارت امور خارجه به رایزنی بپردازد و تلاش کرد نواحی حوزه فرهنگی ایران در مناطق غربی را بازگرداند؛ اما به دلیل مخالفت حاکم نظامی بریتانیا در موصل ماموریت او به شکست منجر شد.

میرزا محسن‏خان معین‏الملک حدود بیست‏ سال (از 1288 تا 1308ق.) سفیرکبیر و وزیرمختار ایران در اسلامبول بود. اما درباره اینکه او در این دوره چه اقداماتی انجام داده یا در مناسبات ایران و عثمانی در آن دوره چه نقشی داشته، پژوهش مستقلی انجام نشده است. بررسی اسناد وزارت خارجه ایران نشان می دهد که برقراری روابط حسنه با باب‏ عالی، تلاش برای حل‏وفصل منازعات مرزی، مذاکره بر سر معاهدات تجاری و حقوقی، مشارکت در امور عام‏المنفعه و همچنین بهبود وضعیت تحصیلی و آموزشی ایرانیان استانبول از اولویت‏های کاری معین‏الملک بوده است. با این ‏حال، وی علاوه‏ بر ماموریت های رسمی و دیپلماتیک، تمایلات روشن‏فکرانه نیز داشته و با محافل روشن‏فکران ایرانی در پایتخت عثمانی هم نشست‏وبرخاست داشته است. این امر حتی به ‏عنوان یکی از دلایل اصلی عزل او از سفارت عثمانی یاد شده است. این پژوهش در صدد آن است تا با تکیه بر اسناد رسمی که برخی از آن‏ها برای نخستین ‏بار در این مقاله استفاده شده است، برخی از ابعاد مبهم زندگی و اقدامات معین‏الملک را در اسلامبول تشریح کند.

روابط خارجی به مفهوم مدرن آن در ایران نیازمند شکل‏گیری دیوان‏سالاری نوین و نهادهای اداری جدید یا وزارتخانه بود. بر همین ‏مبنا از اوایل عصر قاجار و مشخصا از زمان سلطنت فتحعلی ‏شاه زمینه تاسیس نخستین وزارتخانه ها، از جمله وزارت امور خارجه فراهم شد. مقررات ناظر بر نحوه کارکرد دستگاه سیاست خارجی در چند مقطع از حدود یک‏صد و چهل سال پیش در ادوار مختلف تدوین شد که در آن‏ها وظایف این وزارتخانه در جهت تنظیم روابط با سایر کشورها تعیین شد. با تغییراتی که در نظام نامه ها و قوانین به تناسب شرایط زمانی در برهه های مختلف داده شد، سازمان هم دستخوش تغییر شد و ادارات، دوایر و بخش‏های مختلفی در طی ادوار مختلف ایجاد شدند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد که با وجود خودکامگی پادشاهان قاجار و پهلوی و دخالت تام و تمام آن‏ها در تعیین خطوط راهنما و مشی عملی دستگاه دیپلماسی، گزیده‏ای از کارگزاران آگاه در دوره های مختلف تلاش کردند با وضع مقررات و وسواس در به‏کارگیری نیروی انسانی شایسته در این نهاد، کار دستگاه سیاست خارجی را به سامان برسانند؛ این کوشش تا حد قابل ‏توجهی همراه با کامیابی بوده است.

سندی را که در منابع از آن به عنوان "تذکره"، "جواز عبور"، "باشت بورد" و "فته مرخصی" یاد کرده اند، همگی مترادف گذرنامه است. این سند، مجوز عبور از مرز برای ارائه به گذربانان، راهداران و مرزبانان است که حکومت به اتباع خود می دهد. با تشکیل دولت- ملت های جدید در جهان، قواعد نوینی بر مناسبات بین المللی حاکم شد، اما این قوانین در ایران جایگاهی نداشت. در اوایل دوره قاجار به ‏مانند حکومت های سلف خود در زمینه صدور اسناد هویتی، تنها برای ماموران ارسالی یا نمایندگان خارجی کاغذهایی جهت احراز هویت و شرح ماموریت صادر می شد؛ ناهمگونی سیستم حکومتی در ایران با نظام جهانی، ناآگاهی به نیازهای مناسبات بین المللی را نیز به همراه داشت. تحول تدریجی تذکره در کنار تشکیلاتی ‏شدن وزارت خارجه سبب تاسیس تذکره خانه در دوره ناصری شد؛ با تدوین دستورالعمل های مربوط به تذکره و اهمیت آن در ادامه حکومت قاجار در دوره مظفری نیز "اداره تذکره دولت علیه ایران" تاسیس و با انقلاب مشروطه راهکارهایی برای اعتباربخشی به گذرنامه های ایرانی در پیش گرفته شد. تدوین قوانین جدید در باره تذکره، تغییر در ساختار این اسناد را نیز به دنبال داشت؛ بنابراین در پژوهش حاضر خواهیم کوشید سیر تحول قانون تذکره در دوره قاجار و ساختار این سند را به عنوان سندی هویتی بررسی کنیم.

بلوچستان در سراسر دوره قاجار عرصه تقابل سیاست‏های ایران و انگلیسی ها بود. بررسی منابع مختلف و به‏ویژه اسناد وزارت امور خارجه نشان می‏دهد که بخش مهمی از حوادث سیاسی بلوچستان در دوره قاجار یا در ارتباط با دخالت انگلیسی ها در این ناحیه شکل گرفته یا آنکه به‏ طور مستقیم در آن حوادث نقش داشته‏اند. یکی از مهم‏ترین نتایج دخالت انگلیسی ها در بلوچستان، تعیین حدود مرزهای ایران با خان‏نشین کلات بود، اما تعیین حدود به معنای پایان دخالت انگلیسی ها در بلوچستان نبود، بلکه آغازی بود برای ظاهر شدن سیاست‏های آنان در شکل‏های جدید. در مقابل وزارت امور خارجه ایران اقداماتی در برابر انگلیسی ها انجام داد که تاثیرگذارترین آن تاسیس «کارگزاری مهام خارجه در کرمان و بلوچستان» بود. کارگزارانی که به این ناحیه مامور شده بودند نقش مهمی در دفاع از منافع مردم ایران در برابر دخالت‏های انگلیسی ها در بلوچستان و جلوگیری از گسترش نفوذ آن‏ها داشتند. این مقاله در صدد است با اتکا به اسناد، نقش و تاثیرگذاری کارگزاران وزارت امور خارجه را در دفاع از منافع ایران در بلوچستان نشان دهد.

ایجاد سازمان‏های کشوری و تشکیلات منظم اداری، از ویژگی‏های تمدن ایرانی است. در این میان، آرشیو سابقه‏ای دیرینه دارد و هسته اصلی این تشکیلات محسوب می‏شود. سنت آرشیو در تشکیلات اداری ایران باستان و دوره اسلامی به صورت مستمر ادامه یافته است و بالطبع بخشی مهم از اسناد و مدارک دولتی مربوط به روابط خارجی بوده است. در دوره صفویه با گسترش روابط خارجی، تشکیلات نوینی شکل گرفت که گزارش نمایندگان سیاسی با دول دیگر در آن جمع‏آوری می‏شد. بعد از آن در دوره قاجار با تشکیل وزارت خارجه، آرشیو مدارک مربوط به آن اهمیت بیشتری یافت و گردآوری اسناد روابط خارجی نظم بیشتری پیدا کرد. این روند در دوره ناصرالدین شاه با گسترش روابط خارجی به اوج رسید. در تشکیلات نوین دولتی سال 1298ق./1881م. آرشیو یکی از بخش‏های مهم پنج‏گانه وزارت خارجه محسوب می‏شد؛ به ‏همین ‏دلیل در سال 1316ق./1899م. آرشیو وزارت خارجه، اولین ‏بایگانی دولتی بود که طبق شیوه‏های نوین غرب، انتظام یافت و از این حیث، الگوی سایر وزارتخانه‏ها شد. این پیشتازی در دوره پهلوی نیز استمرار پیدا کرد.